पुस्तान्तरण नहुँदा सङ्कटमा ‘हुड्के’नाच

सागर परियार।

“पश्चिमा संस्कृति हाबी हुदैं गएपछि कर्णालीका हुड्के नाच मात्र हैनन, मागल,पञ्चेबाजा,ढाल नाच लगायतका संस्कृति लोपोन्मुख बन्दै गएका छन् ।स्थानीय तहमा नीतिगत निर्णय नहुँदा हुड्के नाच पुस्तान्तरण र संरक्षण गर्न चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ ।”

तिला गाउँपालिका ३ का हस्त दमाई अहिले पनि हुड्के नाच्छन् । हुड्क नाच जुन उहाँका बुबाले उनलाई सिकाएर गएको संस्कृतिमा आधारित एक पुर्खोउली सिप हो । हस्त दमाई गाउँघरमा कसैको विवाह हुँदा,छोरा हुँदा वा कुनै उत्सव हुँदा नाच्न गाउँ गाउँमा जान्छन् । उहाँलाई विभिन्न ठाउँबाट निमन्त्रणा आउँछन् । विशेष गरी मङ्सिर र वैशाखको महिनामा अरू समय भन्दा धेरै निमन्त्रणा आउने गर्थ्यो ।

जुम्लाको पूर्व गुठिचौरदेखि पश्चिम कालिकोट र दक्षिण सिंजासम्मका विभिन्न गाउँहरूमा उहाँ आफ्नो हुड्के नाच लिएर पुगेका छन् ।

तातोपानी ३ का रतन दमाई पनि एक पोख्त हुड्के नाच्ने कलाकार हुन् । उहाँलाई पनि रारा गाउँका हस्त दमाई जस्तै विशेष अवसरहरूमा विभिन्न ठाउँबाट निमन्त्रण आउँथ्यो । तर केही वर्ष हुन थाल्यो, हुड्के नाचका लागि निमन्त्रणा आउनै छोड्यो ।

हस्त दमाईले भन्नुभयो,“मनमा जागर, सिप कला हुँदा, पनि अहिले साथ दिने संगी छैनन् । भने अर्को तर्फ हुड्के नाच रुचाउने समुदाय नै कम भई सकेका छन् । विगतको जस्तो निमन्त्रण आउदैआउदैन, कतैबाट निमन्त्रणा आइहालेपनि सहयोगीहरू जुटाउनै धौधौ हुन्छ । जान मान्दैनन्, गाउने सिकाउने माहौल पनि छैन । सिकाउन खोज्दा पनि अहिलेका पुस्ताले सिक्न नचाहने धेरै छन् । ”

रारा गाउँका रतन दमाई पनि हस्तकै कुरामा सहमत छन् । उनी भन्छन्, “मैले आफ्नो बुबाबाट हुड्के नाच सिकेको हुँ, म उहाँ सँगै पहिले गाउँ गाउँमा जान्थे, मैले रुचि देखाएपछि सिकेको थिए । एक पटक प्रचण्ड जुम्ला आउँदा खेरी पनि हुड्के नाचेको याद छ । तर अहिले न त पछिल्लो पुस्ता सिक्न चाहान्छन, नत विशेष अवसरमा हुड्के नाचनै गर्दछन् । सबैले हुड्के नाचलाई बेवास्ता गर्दा सङ्कटमा पर्दै गएको छ ।

हुड्केनाँच पञ्चेबाजा, ढाल नाचको संरक्षण नगरे सम्म कर्णालीको संस्कृति पहिचान केही वर्ष खोज्नु पर्नेमा स्थितिमा पुग्ने पञ्चेबाजा एकता समाजका जुम्लाका सचिव लालु दमाईले बताउनु भयो । उहाँका अनुसार “दमाई जातीमा आधारित एक मौलिक पेसा हो हुड्के नाच । यसको संरक्षणमा स्थानीय सरकारदेखि स्वयम दमाई समुदाय अग्रसर हुन जरुरी छ । हाम्रा पुर्खाले हुड्के नाचेरै परिवार चलाएको इतिहास छ ।”

यसरी नाचिन्छ हुड्के नाच
हुड्के नाच कर्णालीमा मात्रै नाचिने एक भिन्नै संस्कृति हो । दमाई जात सँग आधारित यो नाच कर्णालीमा निकै रुचाउने गरिन्छ । जुम्ला भन्दा त अझै कालिकोटमा निकै प्रख्यात छ यो नाच । विशेष गरी विवाह गर्दा, छोरो जन्मिँदा, कोही दुर्घटनाबाट बचेर आउँदा, विशेष खुसीको अवसर हुँदा अनिवार्य पञ्चेबाजा बजाउने र हुड्के नचाउने चलन थियो ।

जुम्लाका संस्कृत विद् रमानन्द आर्चाय भन्छन्, “आजभोलि त पुराना परम्परागत संस्कृति भन्दा पनि जुनसुकै अवसर हुँदा होटेल बुक गरेर रमाइलो गर्दछन् । जसले गर्दा हाम्रो मौलिकतामा पश्चिमी संस्कृति हाबी भएको छ । स्थानीय सरकार आइसकेपछि पनि हुड्के नाच जस्ता धेरै संस्कृति संरक्षणमा खासै उल्लेख्य काम हुन सकेको देखिँदैन ।”

हुडेकको आफ्नै महत्त्व छ । हुडेक नाच्न एक जनाले सम्भव छैन । कम्तीमा पनि ७ जना अनिवार्य हुनै पर्दछ । जसमा गीत गाउन सिपालु अथवा नाइके दुई जना उठेर नाच्ने र गीत गाउने गर्नु पर्दछ । एक जना मादल बजाउने, ४ जना भाका छोप्ने गरी कम्तीमा पनि ७ जना हुनै पर्दछ ।
गाउन तथा नाच्न जान्ने एक जनाको कमी भएमा हुड्के नाच प्रभावित हुन्छ । हुड्के नाच्दा सेतो कपडाले बनेको आँगा, शिरमा फेटा, कम्मरमा पेटी, चस्मा, खुट्टामा चाप लगाउनै पर्दछ । हातमा बाख्राको छालाबाट बनाइएको हुड्को तालमा यो नाच नाचिन्छ । गाउँदा खेरी हुड्केको कानमा लगाएर ताल मिलाएर गाउने गरिन्छ । हडुकेका नाचका लागि जुम्लाका तातोपानी, रारा, सिंजाको जाँच र गोरा निकै प्रख्यात ठाउँहरू हुन् । कर्णालीका कालिकोट र मुगुमा पनि हुड्के नाच नाचिन्छ ।

हुड्के नाचबाटै राम्रो कमाई
हुड्के नाच कर्णालीको एक मौलिक संस्कृति हो । यसले जातीय तथा भेगिय पहिचान पनि झल्काउँछ । परम्परा, संस्कृति सँगै कर्णालीको हुड्के नाच राम्रो आम्दानीको एक स्रोत पनि हो । सिंजा गोरामाका मोती दमाईले भने, ‘निमन्त्रणा दिँदा सिधै ज्याला निर्धारण गरे जान्छौ । कम्तीमा पनि एक दिनमा खाना खाएर १ हजार ज्याला लिन्छौ, भने अन्य थप गाएर आफै पनि कमाउन सकिन्छ ।’

‘पहिला अन्नपात ल्याउने चलन थियो । तर अहिले ज्यालामा जान्छौ । विवाह प्रबन्ध, लगायत कुनै विशेष अवसरमा जाँदा कम्तीमा १०÷१५ हजार कमाई हुन्छ । तर आफ्नो जाति पेसा प्रति अहिलेको पुस्ताले रुचि नराखेपछि कमाई भन्दा पनि बचाउनै गाह्रो भएको’ उनको भनाई छ । लाखौँका हिसाबले कमाई हुने भएता पनि दमाई समुदायले रुचि नदेखाएकै कारण पछिल्लो समय हुड्के नाच लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको उहाँको ठम्याई छ ।

हुड्के नाचबाटै चेतना
हुड्के नाच विवाह प्रबन्ध, लगायत विशेष अवसरमा अनिवार्य गरिन्छ । कतै, रमाइलोको लागि पनि हुड्के नाचिन्छ । त्यसोत कतै कुनै चेतना अभिवृद्धिका लागि पनि यो नाच नाचिन्छ । राजनीति कार्यक्रमहरूमा पनि हुड्के नाचलाई विशेष प्राथमिकता दिइने गरिन्छ ।नाचसँगै देश समृद्धिका लागि जनताको अपेक्षा, नेताले गरेको विकास, आश्वासन सबै गीत मार्फत भन्ने गरिन्छ ।
छाउपडी, पोषण, महिला हिंसा लगायत विभिन्न विषयमा पनि हुड्के नाचलाई बलियो माध्यमका रूपमा लिने गरिएको तातोपानी गाउँपालिकाका स्वास्थ्य संयोजक मणिकृष्ण उपाध्यायले बताउनुभयो ।

उहाँले भन्नुभयो, “गाउँका स्थानीय हुड्के नाच मार्फत छिटै बुझ्ने भएकाले पनि यसको प्रयोग गरिन्छ । गाउँ गाउँमा हुड्के नाच मार्फत चेतना फैलाउने चलन अहिले पनि छ । राजनीतिक कार्यक्रमदेखि चेतनामूलक कार्यक्रममा हुड्के नाचको महत्त्व निकै छ ।”

नेपाली भाषाको उद्गम स्थल कर्णाली संस्कृति र मौलिकताको प्रचुर सम्भावना भएको ठाउँ हो । अहिले कर्णालीका गाउँघरमा प्रचलित देउडा, हुड्के नाच, धामी नाच, लहरे नाच लगायतका गौरवमय सांस्कृतिक नाचहरू र गीतहरू बिस्तारै हराउँदै गइरहेका छन् ।

पछिल्लो समय भित्रिँदै गएको बाहिरी संस्कृतिको प्रभावले गर्दा, कर्णालीको मौलिकता बोकेका नाचहरू हराउँदै गएका हुन् । कर्णालीका सांस्कृतिक धरोहर मानिने, यी विभिन्न नाचहरूको संरक्षण, विकास र प्रवर्द्धन गर्नु हामी हामी सबै सरोकारवालाको पनि उत्तिकै दायित्व हो ।

भागी विवाहले हुड्के नाच लोप
परम्परागत मागी विवाहमा कमी आएसँगैपनि ‘हुड्के नाच’ को महव घटेको बताइन्छ । हिजो आज मागी भन्दा भागी विवाह गर्नेको सङ्ख्यामा वृद्धि भएपछि ‘हुड्के नाच’को महत्त्व हराउँदै गएको कतिपयको भनाई छ । ‘आजभन्दा १०–१५ वर्ष पहिले मङ्सिर र माघ महिनामा गाउँघरमा बिहेका पञ्चेबाजा खुब सुन्नपाइन्थे । हुड्केहरूलाई पनि भ्याइ–नभ्याई हुन्थ्यो । आजभोलि त मङ्सिर र माघ गएको पत्तै हुँदैन ।’

‘मागी बिहे हुँदा पञ्चेबाजा दमाहा, सनाई, नरसिंहा, ढोल, ताल र हुड्कोलगायतका बाजा बजाएर बेहुलाको घरदेखि बेहुलीको घरसम्म छमछमी नाच्दै/गाउँदै जान्थ्यौँ । बेहुलीको घरमा पुगेर बाजाहरू बजाउनु बेस्सरी बजाउँथ्यौँ । हुड्के नाच्दै गाउँदा र चुट्किला भन्दा खुब मज्जा आउँथ्यो । केही समययता गाउँघरमा हुने बिहे मध्ये ‘कतिले मन्दिरमा गएर त कतिले पार्टी प्यालेसमा गएर बिहे गर्ने चलन बढेपछि पुरानो संस्कृति र हुड्के बाजा लोप हुँदै गएको संस्कृत विद् रमानन्द आर्चाय बताउनु हुन्छ ।